Реферат: 3нешняя палітыка Вялікага княства Літоўскага
Знешняяпалітыка ВКЛ
Знешняяпалітыка Вялікагакняства Літоўскагане была свабоднайад уплыву наяе ўнутрыпалітычныхпрацэсаў удзяржаве.
Унія зПолыпчай, нягледзячына складаныяўнутраныявынікі, мацаваламіжнародныяпазіцыі княства, дазволілааб'яднаць сілыабедзвюх дзяржаўсупраць агульныхзнешніх ворагаў.
У XIV – першайпалове XV ст.галоўным ворагам, з якім Вялікамукняству Літоўскамудаводзіласявесці напружануюбарацьбу, былірыцары Тэўтонскагаі Лівонскагаордэнаў. У 1409 г.пачалася «вялікаявайна» паміжПольшчай, Вялікімкняствам Літоўскім, з аднаго боку,і Тэўтонскімордэнам – здругога. Вырашальныўдар быў нанесеныТэўтонскамуордэну ў бітвепад Грунвальдам(Полыпча) 15 ліпеня1410 г. Крыжакібылі разбітыўшчэнт, паслячаго ўжо незмаглі акрыяць.У складзе войскавялікага князялітоўскагана чале з Вітаўтамакрамя літоўскіххаругваў быліполацкая, віцебская, мсціслаўская, гарадзенская, берасцейская, пінская, новагародская, ваўкавыская, лідская і іншыябеларускіяхаругвы, а таксамарускія (смаленскія), украінскія, чэшскія войскіі татарскаяконніца. Асаблівуюстойкасцьвыявілі смаленскіяхаругвы. Адназ іх цалкамзагінула, дзвеастатнія выстаялі.У выніку жорсткайбітвы войскісаюзнікаўпрарвалі фронткрыжакоў, акружылііх і знішчылі.У гэтым баі быўзабіты і вялікімагістр ордэнаУльрых фонЮнгінген. Пасляпаражэнняпад Грунвальдамнямецкая агрэсіябыла спынена.Казімір, пераемнікЖыгімонта, давёў да канцасправу Ягайлыі Вітаўта. Таруньскімір 1466 г., якіабумовіў далучэнневусця Віслыда Польшчы івасальнаепадпарадкаваннеёй Прывіслення, азначаў знікненнез арэны палітычнайбарацьбы гэтагадаўняга ворагаВялікага княстваЛітоўскагаі Полыпчы.
У сярэдзінеXV ст. працягвалісянабегі татарна тэрыторыюВялікага княстваЛітоўскага.Да гэтага часуЗалатая Ардаўжо канчатковараспалася, наяе руінах унізоўях Волгіў другой чвэрціXV ст. сфарміраваласяновая дзяржава– Вялікая Арда, якая працягнуласяад Волгі даДняпра. Да 1459 г.ханам ВялікайАрды быў Саід-Ахмед, ён яшчэ да 40-хгадоў XV ст. рабіўнабегі на паўднёвыяземлі Вялікагакняства Літоўскагаі ГаліцкуюРусь. У 1455 г. у часаднаго з паходаўСаід-Ахмедана ўкраінскіяземлі княстваЛітоўскагаяго атрады быліразбіты войскамікіеўскага князяСямёна Алелькавіча.Сам хан быўузяты ў палопу 1457 г., потым ёнз няволі ўцёк.Набегі ВялікайАрды на тэрыторыюВялікага княстваЛітоўскагана гэтым практычнаспыніліся.
Здругой паловыXV ст. у знешняйпалітыцы Вялікагакняства Літоўскагапаўстае пытаннеўзаемаадносінз мацнеючымсуседам напоўдні – Крымскімханствам.Родапачынальнікдынастыі крымскіхханаў Хаджы-Гірэйзнаходзіўсяпершапачатковаў сяброўскіхадносінах зЛітоўскайдзяржавай.Пасля яго смерціў Крыме пача-ласядынастычнаясмута. У 1468 г. наханскі прастолузышоў Менглі-Гірэй, які паступоваскіраваў сваюпалітыку даРускай дзяржавы.У 1480 г. у вынікуперамоў паміжІванам III і Менглі-Гірэембыў за-ключаныабарончы саюз.
На працягу1481 г. паміж Вялікімкняствам Літоўскімі Крымам вялісяперамовы абразвіццідобрасуседскіхадносін. Абодвабакі рэгулярнапасылалі адзінаднаму пасольствы.Аднак ужо ўжніўні 1482 г. падамоўленасціз МасквойМенглі-Гірэйпайшоў вайнойна Кіеўскіяземлі, узяўКіеў, разрабаваўяго і падпаліў.Пад націскамкрымскіх татарпаўднёвыя межыВялікага княстваЛітоўскага, што пры Вітаўцепрацягнулісяда Чорнага морапа вусці Дняпраі Днястра, адступіліна поўнач. Амальштогод крымскіятатары наведваліКіеўшчыну, Падолію, Валынь, былі і далей, на Палессі. Набела-рускіяземлі толькіза перыяд з1500 па 1569 г. татарызрабілі 45 набе-гаў.Яны суправаджалісярабаўніцтвамі разбурэннембеларускіхсёл і гарадоў.Татары браліў палон мірнаенасельніцтваі потым нярэдкапрадаваліпалонных урабства. Татарскаяконніца лёгкапраходзілаў глыб Беларусі, паколькі напоўдні не былодобрай абароны.У 1505 г. татарыдайшлі да Мінскаі Новагародкаі ўзялі ў палонкаля 100 тыс. мірныхжыхароў. У 1521 г.татары спустошыліземлі паміжСлуцкам і Пінскам.Цэнтральнаяўлада ВКЛ дляўмацаваннябяспекі напаўднёвых межахвымушана быластварыць казацкіязаслоны. У 1527 г.літоўскімі, беларускіміі ўкраінскіміатрадамі былонанесена пара-жэннекрымскім татарампад Каневамна Украіне. 3гэтага часуапошнія ўжоне маглі рушыцьдалёка на поўнач.Пазней татарскіяханствы выкарыстоўвалісяВялікім княствамЛітоўскім якінструментусходняй палітыкі.
Зканца XV ст. абвастрылісяадносіны паміжВКЛ і Рускайдзяржавай. Тамубыло некалькіпрычын.
Да канцаXV ст. амаль скончыласяпалітычнаеаб'яднаннеПаўночна-УсходняйРусі пад уладайвялікага князямаскоўскага.Ён лічыў сябенацыянальнымрускім гаспадаромі ўзяў на сябемісію аб'яднанняўсіх рускіхзямель. Такгістарычнавылучылісядва цэнтры, вакол якіхсталі аб'ядноўваццаземлі былойСтаражытнарускайдзяржавы. Літоўскімкнязям на захадзегэта ўдалосязрабіць хутчэй, чым на ўсходзе, дзе пазнейскончыўсяперыяд феадальнайраздробленасціі княствы доўгазнаходзілісяпад мангола-татарскімпрыгнётам. Двацэнтры не магліў рэшце рэштне сутыкнуцца.Гэта сталаадной з падстаўабвастрэнняіх адносін.Ваўмовах пашырэнняцэнтралізатарскіхтэндэнцый уРускай дзяржаведыпламатыяВКЛ імкнуласяўбіць клін угэты працэсі падтрымацьтыя княствыРусі, якія засталісяяшчэ самастойнымі.Так, у 80-х гадахXV ст. цвярскікнязь МіхаілБарысавічспрабаваўабаперцісяна княстваЛітоўскае, процістаючыпашырэннюўлады ІванаIII на сваю вотчыну.-У1483 г. быў заключаныдагавор абпалітычнымсаюзе і ўзаемада-памозепаміж Цвярскімкняствам іВялікім княствамЛітоўскім. Уадказ Маскоўскаекняства пача-ловаенныя дзеяннісупраць Цверыі на працягузімовай кампаніі1484–1485 гг. разбу-рылапагранічныягарады Цвяр-скогакняства. МіхаілБарысавічзапрасіў міру, які і быў заключаныз Масквой 25 сакавіка1485 г. Цвярскоекняства, паводлегэтага міру, захоўвалапэўную самастой-насцьза выключэннемзнешняй палітыкі.Саюзнае пагадненнез Вялікім княствамЛітоўскіману-лявалася,і быў заключаныабаронча-наступальнысаюз з Масквойсупраць Вялікагакняства Літоўскага.Але МіхаілБарысавіч хацеўзахаваць рэшткісамастойнасціі адразу ж узнавіўсепаратныяперамовы зВялікім княствамЛітоўскім.Вынікам быўдругі паходмаскоўскагакнязя на чалез Іванам III наЦвер, пасляякога Цвярскоекняства былокан-чатковадалучана даМаскоўскайдзяржавы. Такна працягуXIV–XVI стст. адносіныпаміж Вялікімкняствам Літоўскімі Рускай дзяр-жавайнярэдка насіліварожы характар.ВКЛ не хацеладалейшагаўзмацненняМасквы і ў барацьбуўцягвала ардынскагахана Ахмеда.Маскоўскіякнязі ў сваючаргу заключалісаюзы супрацьВКЛ з крымскіміханамі.
Другаяпрычына варожыхадносін ВКЛз Масквой былаў асаблівасцяхвырашэнняканфесійнагапытання ў Вялікімкнястве Літоўскім.Маскоўсківялікі князьпрэтэндаваўна ролю адзінагапра-васлаўнагагасудара–абаронцуінтарэсаўправаслаўнаганасельніцтва.У той жа час ісамо праваслаўнаенасельніцтваВялікага княстваЛітоўскагадоўгі час неаддзяляла сябепа нацыянальна-рэлігійныхадзнаках аднасельніцтваРускай дзяржавы.Іх аб'ядноўваліагульныя гістарычныякарані, традыцыйнаякультура іадзіная вера.Між тым у Вялікімкнястве Літоўскімправаслаўнаявера прыціскалася.Гэта абвастрыларэлігійнуюбарацьбу ў яенетрах. Наступкаталіцызмуі пашырэннепольскагаўплыву яшчэболып узмацнілінезадаволенасцьбеларускіхправаслаўныхфеадалаў, якіяі так былі ўнераўнапраў-нымстановішчыз польскіміі літоўскіміфеадаламі.Вялікі князьмаскоўскіпрацягваў імруку дапамогі.Некаторыя збеларускіхфеадалаў пасваёй воліпераходзіліразам са сваімімаёнткамі падуладу Масквы.3 1487 па 1493 г. у Масквупрыехалі служыцьса сваімі вотчычамікнязі Варатынскія, Бялеўскія, Мярэцкія, Вяземскія.
Канфрантацыяпаміж Маскоўскайдзяржавай іВКЛ прывяласпачатку данеабвешчанайпрымежнай вайныпрацягласцюз 1487 па 1494 г. У 1487 г.пасольстваВКЛ дарэмнапатрабавалаад Івана III управына маскоўскіхкнязёў, якіярабілі набегіна воласціВялікага княстваЛітоўскага.Іван III адказваўузаемныміабвінавачваннямі.Такімі ж няўдалымібылі і наступныяпасольствыў Маскву ў 1488,1489, 1491, 1492 гг. У вынікувайны былазламана абаронаўсёй пры-межнайлітоўскайпаласы з Маскоўскімкняствам.
Прымежныяваенныя сутычкіперараслі ўболып сур'ёзныканфлікт у1492 г. паслясмерці вялікагакнязя літоўскагаКазіміра.Выкарыс-таўшыпераходны этапва ўстанаўленнівярхоўнайулады, войскіІвана III зрабіліпаспяховыянабегі на земліВКЛ. Новы вялікікнязь літоўскіАляксандрКазіміравічспяшаўся скончыцьвайну. Перамовыаб спыненніваенных дзеянняўскончыліся12 лютага 1494 г.заклю-чэннеммірнай і шлюбнайдамоўленасцей.Іван III выдаўсваю дачкуАлену за АляксандраКазіміравіча.Паводле мірнайдамоўленасці, Вялікае княстваЛітоўскаеадмаўляласяна карысцьМаскоўскагаад Вяземскагакняства і часткііншых княстваў.За Іванам III былопры-знана правана Ноўгарад, Пскоў, Цвер іРазань. За маскоўскімгасу-даромзамацоўваўсятытул «вялікагакнязя ўсяеРусі». Былодамоў-лена, штоабедзве дзяржавыдапамагаюцьадна адной убарацьбе зтатарамі. Гэтазначная ўступказ боку Вялікагакняства Літоўскагаў тэрытарыяльныхі палітычныхадносінах.Аднак супярэчнасціпаміж дзвюмадзяржавамізняты не былі.Іван III рыхтаваўсяда вайны. 3 гэтаймэтай ён наладжваўадносіны саШвецыяй і Турцыяй, разлічваў надапамогуМенглі-Гірэя.
У 1500 г.канчатковабылі разарваныадносіны паміжРускай і Літоўскайдзяржавамі.Прычынай быўпераход шэрагабуйных феа-далаўВялікага княстваЛітоўскагаў межы Рускайдзяржавы. ІванIII прыняў іх наслужбу і абвясціўвайну Вялікамукняству Літоўскаму.У маі ім былізаняты Бранскі землі мажайскагакнязя, летам– Пуціўль, Мцэнск, Сярпейск, Гомель, Любеч, Ноўгарад-Северскі, Рыльск. На працягуаднаго паходуРусь заваявалапаўднёвуючастку Смаленскайзямлі і тэрыторыіЧарнігава-Старадубскагаі Ноўгарад-Северскагакнястваў. 14 жніўня1500 г. адбыўсяразгром літоўскагавойска каляСмаленска.Пасля гэтагавайна працягваласяяшчэ два гады.
Рыхтуючызімовую кампанію1501–1502 гг., ІванIII прапанаваўМенглі-Гірэюплан сумесныхдзеянняў. Татарскамувойску Менглі-Гірэяадводзіўсямаршрут рухупраз украінскіяземлі да Слуцка, Турава, Пінска, Мінска. За гэтакрымскі ханпатрабаваўзгоды ІванаІЦ на спусташэннеКіева і Северскайзямлі. Іван IIIадмовіўся, ігэта адразуж скарысталікіруючыя колыВялікага княстваЛітоўскагаі заключылісустрэчны саюзз Менглі-Гірэемсупраць Масквы.ВКЛ заплацілаза гэты саюзханству штогодняйданінай з Кіеўскай, Ва-лынскай, Падольскайзямель з кожнагачалавека «патры дзеньгі».Адначасовавялікі князьлітоўскі дамовіўсяз Вялікай Ардойі заклю-чыўабарончы саюзз Лівонскімордэнам супрацьІвана III.
Ваенныяняўдачы 1500 г.прымусілікіруючыя колыВялікага княстваЛітоўскагааднавіць уніюз Польшчай. 23кастрычніка1501 г. у Мельніку(Украіна) быўпадпісаныдакумент праўмовы гэтайуніі. На польскіпрастол быўабраны вялікікнязь літоўскіз дынастыіЯгелонаў АляксандрКазіміравіч.Абедзве дзяржавыабавязалісяправодзіцьадзіную палітыку, мець агульнуюраду, сеймы іадзіную манету.Аднак магнатыВялікага княстваЛітоўскагаадмовілісяратыфікавацьунію, паколькі, на іх погляд, яна азначалаліквідацыюлітоўскайдзяржаўнасці.Таму мельніцкіакт здзейсненыне быў, хацяпалітыка дзвюхдзяржаў сталалепш каардынавацца.
Увогулеж ваенная кампанія1501–1503 гг. складваласянадта няўдаладля Вялікагакняства Літоўскага.У лістападзе1501 г. яно церпіцьпаражэнне падМсціславам.У чэрвені 1502 г.былы саюзнікІвана III, крымскіхан Менглі-Гірэй, канчатковаразбіў ВялікуюАрду, саюзніцуВКЛ. Няўдалымдля княствабыў і Смаленскіпаход рускагавойска, яківызначыў пералому ваенных дзеяннях.У выніку 2красавіка-1503 г.было заключанаперамір'е тэрмінамна 6 гадоў. Яношмат каштавалаВКЛ, бо княствавымушана былоадмовіцца накарысць Масквыад усёй верхняокскайУкраіны, адЧарнігава-Северскайзямлі, у тымліку і ад Гомеля, ад значнайчасткі Смаленскайі Віцебскайзямель. УсягоВялікае княстваЛітоўскаесаступілаМаскве 19 гарадоў,70 валасцей, 22гарадзішчы,13 сёл. Такім чынам, да Масквы адыходзілатэрыторыя наўсім працягумяжы Вялікагакняства Літоўскага, што была населенарускімі, украінцаміі беларусамі.Гэта мела дляМасквы вялікаестратэгічнаезначэнне, тамушто даваламагчымасцьвесці актыўнуюнаступальнуюпалітыку. Вялікаекняства Літоўскаегубляла важныяў стратэгічнымсэнсе тэрыторыі, што складалікаля 1/4 плошчыўсёй дзяржавы.Гэта рабілабезабарон-найяе ўсходнююмяжу, якаянаблізіласяда галоўныхцэнтраў дзяржавы.
ПалітыкуІвана III (ён памёр27 кастрычніка1505 г.) прадоўжыўяго сын ВасілійIII. 19 жніўня 1506 г.у Вільні памёрАляксандрКазіміравіч.Васілій III спрабуевыкарыстацьгэта і празсваю сястру, Алену Іванаўну, удаву Аляксандра, радыкальнавырашыць адносіныМаскоўскайдзяржавы зВялікім княствамЛітоўскім.Абапіраючысяна беларускіх, украінскіхмагнатаў ішляхту, ён вырашыўзавалодацьлітоўскімпрастолам. Алеплан не здзейсніўся.На прастол быўабраны малодшыбрат Аляксандра– Жыгімонт. 8снежня 1506 г.Жыгімонт абіраеццапольскім каралём.Абедзве дзяржавыадразу пачалірыхтаваццада новай вайны.Жыгімонт пайшоўна саюз з рускіміўдзельнымікнязямі: з братамВасілія III, ЮрыемІванавічам, удзельнымкнязем дзмітраўскім, звянігарадскім, сярпейскімі бранскім, абяцаючы дапамагчыяму ў заваёверускага прастола.У сваю чаргуВасілій III уступаеў блок з М.Л.Глінскім, усемагутнымфаварытамАляксандра, што патрапіўу няміласцьпры яго пераемнікуЖыгімонту.
Ваеннаякампанія пачаласяўвесну 1507 г. Янабыла цесназвязана з феадальнымпаўстаннему Вялікім княствеЛітоўскім1508 г., якім кіраваўкнязь МіхалЛьвовіч Глінскі.Разам са сваімібратамі іпрыхільнікаміён прысягнуўВасілію III. Паўстанцызамацавалісяў Тураве, Мазыры, занялі Клецк, аблажылі Жытомірі Оўруч. ГлінскіспрабаваўавалодацьСлуцкам і Мінскам, але гэта ямуне ўдалося.Рускія войскіразам з атрадамГлінскагадзейнічаліна Беларусі, даходзілі даВільні. Але жвырашальнайбітвы так і неадбылося. Вайна1507–1508 гг. скончылася«адвечныммірам», што быўза-ключаны ўМаскве 8 кастрычніка1508 г. Вялікаекняства Літоўскаеафіцыйна прызналапераход даРасіі зямель, далучаных даяе ў вынікувойнаў канцаXV – пачатку XVI ст.Вялікае княстваЛітоўскаеатрымала тэрыторыюпяці смаленскіхваласцей.
АднакВасілій III меўна мэце захопСмаленска, буйнога эканамічнагаі стратэгічнагацэнтра калязаходніх межаўсваёй дзяржавы,і рыхтаваўсяда новай вайны.19 снежня 1512 г.руская арміяна чале з вялікімкнязем рушылада Смаленска.Але першаяспроба штурмуне ўдалася.Новая кампаніяпачалася ўлетку1513 г. і таксамабыла безвыніковая.Спустошыўшынаваколле, Васілій III з войскамвярнуўся ўМаскву. Трэцяякампанія пазахопу Смаленскапачалася 16 мая1514 г., і пасляпрацяглагаіптурму, 30 чэрвеня1514 г., Смаленсккапітуляваў.Васілій III рушыўна захад даОршы і Друцка.Каля Оршы адбыласяграндыёзнаябітва, дзе маскоўскіявойскі пацярпеліпоўнае паражэнне.Але, нягледзячына гэта, усеспробы ВКЛвярнуць заваяваныяМасквой землібылі дарэмныя.У 1522 г. было заключанапяцігадоваеперамір'е, якоепотым былопрадоўжанаяпгчэ да 1533 г.Смерць ВасіліяIII і смуты ў Маскоўскайдзяржаве прыяго малалетнімпераемнікуштурхнуліВялікае княстваЛітоўскае даяшчэ аднойспробы вяртаннязаваяванагаМасквой. Ваенныядзеянні працягваліся4 гады. Літоўскаекняства вярнулатолькі Гомельі не-каторыянязначныяволасці наўсходзе. У 1537 г.зноў было заклю-чанаперамір'е на5 гадоў да 25 сакавіка1542 г. Яно працягваласяда самай Лівонскайвайны.
Такімібылі асноўныянапрамкі знешняйпалітыкі Вялікагакняства Літоўскагаў XIV–XVI стст. Якбачым, прыярытэтыў ёй мяняліся.У XIV ст. яно вялонапружануюбарацьбу знямецкіміордэнамі ітатарскіміханствамі. Уканцы XIV–XV ст. ВКЛбыло занятаадносінаміз Польшчай, праблемайлітоўска-польскагасаюзу, які бдаламог вырашыцьшмат знешніхі ўнутраныхпраблем. Напрацягу болыпза сто гадоўВялікае княстваЛітоўскаезнаходзіласяў стане персанальнайуніі з Польшчай.Галоўным напрамкамзнешнепалітычнайдзейнасціВялікага княстваЛітоўскагасталі адносіныз мацнеючайМаскоўскайдзяржавай, канкурэнтаму справе аб'яднаннярускіх зямель.Доўгі час кіруючыяколы Вялікагакняства Літоўскагаўпарта не хацеліпрызнаць тытул«гасудара ўсяеРусі» за вялікімкнязем масіоўскім.А к сярэдзінеXVI ст. яны вымушаныбылі сутыкнуццаўжо з жаданнемрускага цараІвана IV далучыцьбеларускіяі ўкраінскіяземлі. Гэтасведчыла праўмацаваннеРускай дзяржавыі аслабленнеВялікага княстваЛітоўскагааж да пагрозыяго існаванню.Да сярэдзіныXVI ст. яно ўжо немагло супрацьстаяцьна роўных Рускайдзяржаве. Логікабарацьбы з імі міжнародныяабставінывымусілі Вялікаекняства Літоўскаеда болып цеснагадзяржаўнагааб'яднання зПольшчай.
Спіслітаратуры
150 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі / Уклад. З. Санько, І. Саверчанка – Вільня: «Наша будучыня», 2002;
Арлоў У., Сагановіч Г. Дзесяць вякоў беларускай гісторыі. – Вільня: «Наша будучыня», 1999;
Запавет Мураўёва, графа Віленскага. Записка о некоторыхъ вопросахъ по устройству Северо-западнаго края // Новы Час №11 (16), 2003;
Гісторыя Беларусі. У 2-х ч. Ч. 1. / Я.К. Новік, Г.С. Марцуль, І. Л. Качалаў і інш. – Мінск: «Універсітэцкае», 2000;
Ігнатоўскі У.М. Кароткі нарыс гісторыі Беларусі. – Мінск: «Беларусь», 1992;
Иллюстрированная хронология истории Беларуси. – Минск: «БелЭн», 1998;
История Беларуси в документах и материалах / Авт.-сост. И.Н. Кузнецов, В.Г. Мазец – Минск: «Амалфея», 2000;
Каліноўскі К. За нашую вольнасць. Творы, дакументы / Уклад. Г. Кісялёў – Мінск: «Беларускі кнігазбор», 1999;
К. Калиновский. Из печатного и рукописного наследия. – Минск: «Беларусь», 1988;
Краіна Беларусь. Ілюстраваная гісторыя / У. Арлоў, З. Герасімовіч. – Martin: «Neografia», 2003;
Нарысы гісторыі Беларусі. У 2-х ч. Ч. 1. М.П. Касцюк, У.Ф. Ісаенка, Г.В. Штыхаў і інш. – Мінск: «Беларусь», 1994;
Таляронак С. Генерал Міхаіл Мураўёў 7 – «Вешальнік» // Беларускі гістарычны часопіс №3, 1997;
Шалькевич В.Ф. Кастусь Калиновский: Страницы биографии. – Мн.: Университетское, 1988. – 240 с.: ил.
Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Тт. 1–6/ч. 1/. – Мінск «БелЭн», 1993–2001;